Ana Sayfa – 1998 Suriye (Öcalan) Krizi

 1998 SURİYE KRİZİ

3.6.1. Krize Yol Açan Gelişmeler

Türkiye ile Suriye arasındaki ilişkiler tarihi süreç içinde hep bir çatışma potansiyelini barındırmıştır. 1939’da Hatay’ın Türkiye’ye bağlanmasından sonra bu ülkeyle ilişkilerde bir istikrarsızlığın hakim olduğu söylenebilir. İki ülkenin Soğuk Savaş döneminde farklı bloklar içerisinde yer alması da ikili ilişkilerinde güvenlik eksenli tehdit algılamalarını şekillendirmiştir. Bu bağlamda ulusal sınırlar konusundaki duyarlılıklarına koşut olarak Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yürütmekte olduğu kalkınmaya dönük projeler de Suriye’de endişe ile izlenmiş, özellikle bu bölgede inşa edilen barajlar dolayısıyla Suriye’nin su sorunu yaşadığı iddia edilmiştir.

Bu sorunlu alanlara ek olarak son yıllarda bir başka konu daha ilişkileri etkilemeye başlamıştır; Türkiye’de başlayan ayrılıkçı Kürt hareketine Suriye’nin vermiş olduğu destek.[2], Suriye-Lübnan sınırındaki Helve Kampında ilk konferansını düzenlemiş ve Suriye’nin denetimindeki bölgelerde eğitim faaliyetlerine hız verilmesi yönünde kararlar almıştır.[4] Bu ülkenin PKK’ya vermiş olduğu destek sonucunda Türkiye’nin Güneydoğu’da terör eylemleriyle baş edebilmesi güçleşmiş, uzun erimli bir mücadelenin içine sürüklenirken toprak bütünlüğüne yönelik tehdidin boyutu da artmıştır. Bütün bu endişelere koşut olarak Türkiye’nin Suriye’ye diplomatik yollardan iletmiş olduğu istekler ise yeterince yankı bulmamıştır. Kasım 1984’de ise Cumhurbaşkanı Evren Suriye Devlet Başkanı Hafız Esad’a bir mektup göndererek iki ülke arasında sınır güvenliğinin sağlanması ve teröristlerin giriş çıkışlarına son verilmesini öngören bir anlaşmanın yapılmasını önermiş ve öneri Suriye tarafından olumlu karşılanmıştır.[6] 1 Ekim 1989’da Başbakan Özal bir açıklama yaparak Suriye’nin 1987 yılında imzalanan protokolün gereklerini yerine getirmediğine işaret ederek Türkiye’ye karşı izlemekte olduğu düşmanca tutumu değiştirmeden iki ülke arasında işbirliğinin geliştirilemeyeceğini belirtmiştir. Bu bağlamda “eğer Suriye imzaladığı protokole uygun davranmaz ve PKK’ya destek vermeyi sürdürürse, Türkiye de 1987’de imzalanan ikinci protokole uymayabilir ve Suriye’ye saniyede 500 metreküp su vermekten vazgeçebilirdi.”[8] Terör örgütüne destek sağlamakta olduğuna ilişkin ithamlar Suriye tarafından reddedilmiş, Öcalan’ın Suriye’de olmadığı, Bekaa’nın ise Suriye tarafından etkin olarak denetlenemediği söylenmiştir.[10] Ancak bu açıklamaların ardından Türkiye’yi tatmin eden bir iyileşme sağlanamadığı gibi ilişkiler giderek gerilmiştir.

1993 Kasım ayında iki ülke arasında güvenlik konusunda yeni bir protokol imzalanmıştır.[12]

Tüm bu protokol ve açıklamalara karşın Suriye’nin PKK’ya vermiş olduğu destek konusunda yeterli çabayı göstermediği 1995 yılında PKK’nın Suriye sınırını kullanarak Hatay bölgesinde girişmiş olduğu saldırılarda açıkça ortaya çıkmıştır.  24 Kasım 1995 tarihinde Samandağ’dan sınırı geçerek Türkiye’ye sızmaya çalışan PKK grubu ile çıkan çatışma sırasında Suriye sınırına çekilen militanlar takip edilmiş, çatışmalar Suriye sınırı içerisinde de sürdürülmüş, zırhlı birlikler Suriye sınırından içeri girmekle kalmamış aynı zamanda topçu birlikleri de Suriye topraklarına salvo atışlar yapmıştır.[14] verilmiş ve Türkiye’nin Suriye’den istemi açıkça ve kararlılıkla belirtilmiştir;

”Suriye ile ilişkilerimizin normale avdet edebilmesi için Suriye’nin uluslararası ilişkilerin temel norm ve kurallarına uymasını ve aşağıda sıralanan somut taleplerimize olumlu cevap vermesini bekliyoruz.

Buna göre:

Türkiye-Suriye ilişkilerinin Suriye’nin terörizme verdiği destek nedeniyle ciddi zarar gördüğü gerçeğinden hareketle, Suriye’nin bazı yükümlülükleri bulunduğunu resmen kabullenmesini ve terörizme destek konusunda bugüne dek sürdürdüğü tutumunu terk etmesini istiyoruz. Bu yükümlülükler, esas itibarıyla, teröristlere destek verilmemesi, sığınma imkânı sağlanmaması, mali yardımda bulunulmaması hususlarında resmi taahhüdü içermelidir. Suriye aynı zamanda PKK eylemcilerini yargılamalı ve PKK elebaşısı Abdullah Öcalan ile işbirlikçilerini Türkiye’ye iade etmelidir.

Bu çerçevede Suriye;

Kontrolü altındaki topraklarda terörist eğitim kampları kurulmasına ve işletilmesine izin vermemelidir,

PKK’ya silah temin etmemeli, lojistik malzeme desteğinde bulunulmamalıdır,

PKK üyelerine sahte kimlik kartları düzenlememelidir,

Teröristlerin Türkiye’ye resmi yollardan girmelerine ve diğer yollardan sızmalarına sağladığı yardımı kesmelidir,

Terörist örgütün propaganda faaliyetlerine izin verilmemelidir,

PKK’nın Suriye topraklarındaki tesis ve mahallerde faaliyette bulunmasına imkân bulunmasına imkân sağlamamalıdır,

Teröristlerin üçüncü ülkelerden Türkiye’ye geçişlerine imkân tanınmamalıdır.

Bunlara ilaveten Suriye’den terörizme karşı mücadele kapsamındaki bütün faaliyetlerde işbirliği içinde bulunması beklenmektedir.

Suriye bu eylemlerinden derhal vazgeçmediği takdirde, Türkiye doğacak bütün sonuçlarıyla meşru müdafaaya başvurma ve can ve mal kaybından doğacak zararlarının tazminini her şart altında talep etme hakkını saklı tutmaktadır.”[16]  16 Eylül 1998 tarihinde Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Atilla Ateş’in Hatay’da yapmış olduğu uyarı niteliğindeki konuşmanın ardından 1 Ekim 1998 tarihinde Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in TBMM’nin açılışında yapmış olduğu konuşma Türkiye’nin kararlılığını ifade ederken zorlayıcı diplomasi stratejisinin yürürlüğe konulduğunun da işareti sayılmalıdır. 6 Ekim 1998 tarihinde Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek’in başlattığı mekik diplomasisi sırasında Türkiye kendisine istemlerini sıralamış olduğu bir metin vermiş ve iki ülke arasındaki ilişkilerin yeniden normale dönebilmesi için Suriye’nin dile getirilen istemler konusunda somut adımlar atması gerektiği belirtilmiştir. Büyük ölçüde 23 Ocak 1996 tarihinde Suriye’ye verilen metinle aynı içeriğe sahip olan metin 20 Ekim’de imzalanan Adana Protokolü’ne de ek olarak girmiştir.

9 Ekim’de Öcalan’ın Suriye’den çıkartılmasından sonra 12 Ekim’de Türkiye’ye gelen Mısır Dışişleri Bakanı Amr Musa, Suriye’nin Türkiye’nin istemine uymaya hazır olduğuna dair mesajı iletmiş, ardından da 19 Ekim’de Türkiye ve Suriye’den yetkililer Adana’da bir araya gelerek görüşmelere başlamışlardır. Türkiye’nin istemlerinin yer aldığı metnin Suriye heyetine verilmesinden sonra yapılan müzakereler sonucunda Türkiye’nin istemlerini karşılayan bir uzlaşmaya varılmıştır. Adana Protokolü olarak adlandırılan metne göre:

“1) Öcalan şu andan itibaren Suriye’de değildir ve kesinlikle Suriye’ye girmesine izin verilmeyecektir.

2) PKK unsurlarının da Suriye’ye girmesine izin verilmeyecektir.

3) PKK kampları şu andan itibaren faaliyette değildir ve faaliyete geçmelerine izin verilmeyecektir.

4) Birçok PKK’lı tutuklanmış ve adalete sevk edilmiştir. Listeleri vardır ve Suriye bu listeleri Türk tarafına iletmiştir.

Suriye, yukarıda dile getirilen noktaları teyit eder. Ayrıca taraflar aşağıdaki noktaları kararlaştırmışlardır:

1) Suriye, topraklarından kaynaklanan ve Türkiye’nin güvenlik ve istikrarını bozmaya yönelik hiçbir faaliyete karşılıklılık ilkesi çerçevesinde izin vermeyecektir. Suriye, toprakları üzerinde, PKK’nın silah, lojistik malzeme ve parasal destek teminine ve propaganda yapmasına müsaade etmeyecektir.

2) Suriye, PKK’nın terörist bir örgüt olduğunu kabul etmiştir. Ülkesinde, diğer terör örgütleri yanı sıra, PKK ve tüm yan kuruluşlarının bütün faaliyetlerini yasaklamıştır.

3) Suriye, ülkesinde PKK’nın eğitim ve barınma amaçlı kamp ve diğer tesisler oluşturmasına ve ticari faaliyetlerine izin vermeyecektir.

4) PKK mensuplarının üçüncü bir ülkeye geçişleri için ülkesini kullanmalarına müsaade etmeyecektir.

5) Suriye, PKK terör örgütünün elebaşının Suriye topraklarına girmemesi için bütün tedbirleri alacak, sınır kapılarını bu yolda talimat verecektir.

Taraflar, yukarıda değinilen bu tedbirlerin etkili ve şeffaf bir biçimde uygulanmaları yönünde bazı mekanizmalar oluşturmayı kararlaştırmıştır.

Bu bağlamda;

a) İki ülke üst düzey güvenlik yetkilileri arasında derhal ve doğrudan telefon hattı tesis edilecek ve kullanılmaya başlanacaktır.

b) Taraflar, bir diğerinin diplomatik temsilciliklerine ikişer özel görevli atayacaklar ve bu görevliler misyon şefleri tarafından bulunulan ülke makamlarına takdim edileceklerdir.

c) Türk tarafının, terörle mücadele bağlamında, güvenliği arttırıcı tedbirlerin ve bunların etkinliğini denetlemek üzere bir sistemin kurulması önerisini Suriye, kendi makamlarının onayına sunacağını ve sonucu hakkında en kısa zamanda bilgi vereceğini belirtmiştir.

d) Taraflar, Lübnan’ın da rızasının alınması kaydıyla, PKK terörüyle mücadele konusunu üçlü çerçevede ele almayı kararlaştırmışlardır.

e) Suriye tarafı, bu “Tutanak”ta sözü edilen hususların uygulanması ve somut sonuçların sağlanması için gerekli tedbirleri alacağını taahhüt etmiştir.”[18]

3.6.2. 1998 Suriye Krizinde Karar Alıcı Olarak Demirel-Yılmaz

Bir bütün olarak değerlendirildiğinde 1998 Suriye krizinde dönemin Cumhurbaşkanı Demirel’in etkin bir konumda olduğu görülür.[20] Bu durumun açıklığı 9 Ekim tarihinde yapılan Dış Politika Gelişmeleri Toplantısı sırasındaki değerlendirmelerden de anlaşılmaktadır. Cumhurbaşkanı Demirel’in ifadesiyle, “Tabii hadiseler daha ileri merhalelere gidecekse, bizim yasalarımızın, Anayasamızın icap ettirdiği bütün usullerle riayet edilecektir. Sayın Komutanımız da söyledi zaten, aşağı yukarı üç toplantıda Milli Güvenlik Kurulu’nda bu konu geçiyor; hazırlık yapılsın da sonra konuşalım diye. Biz bu rahatsızlığı Genelkurmay Başkanımız dile getirdiği zaman dedik ki, siz hazırlıklarınızı yapın, bunların müzakeresini yaparız. Ve somut bir takım tedbirler arama ihtiyacı üç aydan beri mevcuttur. Şimdi bu adım böyle atılmıştır, bunu başarıya götürmek için gayet dikkatli şekilde yürütmemiz gerekiyor…”[22]

Suriye’nin PKK’ya vermiş olduğu destek konusu MGK’nın 24 Temmuz 1998 tarihli toplantısında ele alınmış, “ülke genelindeki güvenlik ve asayiş durumu, bölücü terör örgütünün yurt içi ve yurt dışındaki faaliyetlerine karşı alınan önlemler gözden geçirilmiş ve bu önlemlerin kesintisiz olarak sürdürülmesi kararlaştırılmıştır.”[24]

Nitekim MGK’da yapılan tartışmalar sonrasında Türkiye’nin Suriye üzerinde uygulanacak baskıları arttırdığı, hatta giderek süreci başlatan “savaş tehdit”lerine başvurduğu görülmüştür. Dönemin Cumhurbaşkanı Demirel’in belirttiğine göre, 16 Eylül 1998 tarihinde Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Atilla Ateş’in Hatay Reyhanlı’da yaptığı konuşma MGK’da ortaya çıkan eğilim doğrultusunda gerçekleştirilmiştir.[26] demiştir.

Zorlayıcı diplomasi stratejisi uygulanması açısından 9 Ekim 1998 tarihinde yapılan “Dış Politik Gelişmeler Toplantısı” bir fiili işleyişe ilişkin değerlendirme toplantısı niteliğindedir. Bu toplantıdan kısa bir süre önce ise 1 Ekim’de TBMM’nin açılışında bir konuşma yapan Cumhurbaşkanı Demirel, Türkiye’nin Suriye’ye karşı izleyeceği siyasanın işaretlerini ilk elden vermiştir; “Esasen, Suriye, Türkiye’ye karşı açık bir husumet politikası izlemektedir, PKK terör örgütüne aktif destek sağlamayı sürdürmektedir. Tüm uyarılarımıza ve barışçı açılımlarımıza rağmen hasmane tutumundan vazgeçmeyen Suriye’ye karşı mukabelede bulunma hakkımızı saklı tuttuğumuzu, sabrımızın taşmak üzere olduğunu bir kere daha dünyaya ilan ediyorum.”[28] İlerleyen günlerde yapılan açıklamalarla Suriye’ye karşı izlenen zorlayıcı diplomasinin zemini oluşturulmuştur. Nitekim Başbakan Yardımcısı ve Milli Savunma Bakanı İsmet Sezgin, Suriye’ye bir müdahalenin söz konusu olmadığını belirterek, “daha fazla zarar vermeye devam ettikleri takdirde, tabiatıyla diplomasi biter, onun yerini başka enstrümanlar alır”[30]

3.6.3.1. Stratejinin temelini oluşturmak

Türkiye’nin Suriye’ye yönelik istemlerinin ve uygulanan zorlayıcı diplomasi stratejisinin 9 Ekim’de yapılan Dış Politik Gelişmeler Toplantısı’nda değerlendirildiği görülmektedir.[32] Oysa 9 Ekim tarihinde yapılan Dış Politik Gelişmeler Toplantısı sırasında Başbakan Yardımcısı Ecevit, söz konusu MGK toplantısında bu konuların ele alınmadığını belirtmektedir.Kontrolü altındaki topraklarda terörist eğitim kampları kurulmasına ve işletilmesine izin vermemelidir,

• PKK’ya silah temin etmemeli, lojistik malzeme desteğinde bulunmamalıdır,
• PKK üyelerine sahte kimlik kartları düzenlememelidir,
• Teröristlerin Türkiye’ye resmi yollardan girmelerine ve diğer yollardan sızmalarına sağladığı yardımı kesmelidir,
• Terörist örgütün propaganda faaliyetlerine izin vermemelidir,
• PKK’nın Suriye topraklarındaki tesis ve mahallerde faaliyette bulunmasına imkân sağlamamalıdır,
• Teröristlerin üçüncü ülkelerden (Avrupa, Yunanistan, Güney Kıbrıs, İran, Libya, Ermenistan) Kuzey Irak’a ve Türkiye’ye geçişlerine imkân tanınmamalıdır.

Bunlara ilaveten Suriye’den terörizme karşı mücadele kapsamındaki bütün faaliyetlerde işbirliği içinde bulunması beklenmektedir.

Ayrıca, Suriye, Arap Birliği’ne üye ülkeleri Türkiye aleyhine kışkırtma girişimlerinden vazgeçmelidir.”

“Suriye bu eylemlerinden derhal vazgeçmediği takdirde, Türkiye doğacak bütün sonuçlarıyla meşru müdafaaya başvurma ve can ve mal kaybından doğan zararlarının tazminin her şart altında talep etme hakkını saklı tutmaktadır. Esasen, tüm bu görüşlerimiz 23 Ocak 1996 tarihinde diplomatik kanallardan Suriye’ye iletilmiş bulunmaktadır. Ancak uyarılarımıza bugüne dek kulak asılmamaktadır.”[35]

“Suriye bunu yaparsa, Türkiye başarılı çıkmış olmaz mı bu işin içinden, bence çıkar. Tereddüde mahal yok, başka bir yere giderse, o bence başka bir sorundur. Bunları yapmazsa Suriye, bence iki şık var: Türkiye bunun üstüne yatar. O Türkiye’ye itibar kaybettirir. İkinci şık, Türkiye, Suriye’ye bunları yaptırır. Kanaatimce eğer Türkiye, Suriye’ye bunları yaptırmayı göze alamazsa, zaten Türkiye’nin şikâyet edip oturan, hiçbir şeye gücü yetmeyen, prestiji vesairesi olmayan, sadece konuşan koca bir içi kof dev olduğu çıkar orta yere. Bunu da devam ettiremeyiz. Bence bu bir yerden sonra terörden gördüğümüz zarardan daha kötü. Bir takım yeni sıkıntılar Türkiye’nin başına çıkmaya başlar. Biz zaten ne zaman ne yapsak ikibuçuk savaştayız.”[37]

Türkiye’nin kararlılık ve inandırıcılığını arttıran fiili önlemler ve açıklamaların hem Suriye üzerinde hem de üçüncü aktörler üzerinde etkili olduğu görülmüştür. Bölge ülkelerinden Mısır ve İran, Türkiye’nin Suriye’ye yönelik açıklamalarından sonra hem Suriye hem de Türkiye ile görüşmelerde bulunarak gerginliğin tırmanmasını önlemeye, Suriye üzerinde baskı oluşturarak diplomasi yoluyla Türkiye’nin istemine uygun bir sonucun ortaya çıkmasına yardımcı olmaya çalışmışlardır.

Diğer yandan ABD’nin de Türkiye’nin kararlılığını desteklemekle birlikte bölgedeki istikrarsızlığı arttıracak bir savaşı istemediği görülmektedir. Bu bağlamda Suriye üzerinde oluşturduğu baskı ile Türkiye’nin istemini karşılaması gerektiğini belirtmiştir.

3.6.3.1.3. Yaptırımı kararlaştırmak

Dönemin Cumhurbaşkanı Demirel, Suriye’nin Türkiye’nin istemini yerine getirmemesi halinde gösterilecek tepkinin ne olacağına dair vermiş olduğu yanıt en son aşamada Türkiye’nin Suriye’ye karşı topyekûn bir savaşı başlatacağıdır. Demirel’e göre, Suriye, “Direnseydi, müdahale vardı, olacaktı tabii. Zımnen oydu hadise. Zaten Atilla Paşa’nın (Kara Kuvvetleri Komutanı) Reyhanlı konuşması kendiliğinden değil. O MGK toplantısına dayanarak yaptı o konuşmayı. Oradaki kararımız, dediğimiz şudur: Artık barışçı yollardan falan giderek bunu halletmek yetmiyor. Artık canımıza tak demiştir. Şu işi koparalım.”[39] Türkiye diplomasi ile istemini elde edebilirse bu en uygun çözüm olacaktır, diplomasiyle yapamadığı takdirde [kuvvet kullanarak] yaptırmaktan başka seçenek yoktur. “Savaş yapalım vesaire arzusundan gelmiyor. Mesele bu işi çözün. Yalnız bunu bilelim ki, arkasında güç olmayan diplomasiyi yürütmek mümkün değildir. Eğer hakikaten Suriye, Araplar veya başka dünya ülkeleri bizim Suriye’ye hiçbir kötülük yapamayacağımı kanaatinde ise bizim zaten bunları yapmamız mümkün değildir.”[41]

3.6.3.1.4. İstemin yerine getirilmesi için öngörülen teşvikler

Uygulanan zorlayıcı diplomasinin başarılı olabilmesi ve Suriye’nin isteme uygun davranabilmesi için Türkiye’nin isteminde kimi değişikliğe gitmesi gerekmiştir. Özellikle Mısır Devlet Başkanı Mübarek ve İran Dışişleri Bakanı Harrazi ile yapılan görüşmelerde Türkiye Öcalan’ın Türkiye’ye iadesi yerine Suriye dışına çıkartılması seçeneği üzerinde durmuş ve sonunda bu bir uzlaşı zemini yaratabilmiştir. Taktik anlamdaki bu esnekliğin dışında Türkiye inandırıcılığını ve kararlılığını zayıflatabilecek her türlü davranıştan uzak kalmaya özen göstermiştir.

 Mübarek’in Türkiye’ye yapmış olduğu ziyaret sırasında gerçekleşen resmi görüşmelerde Türkiye’nin duyarlılığı, kararlılığı ve resmi istemi ayrıntılı olarak Mübarek’e anlatılmış ve somut sonuçları görülmeden Türkiye’nin tutumunu değiştirmeyeceği vurgulanmıştır.[43] Gerek Orgeneral Ateş’in gerek Cumhurbaşkanı Demirel’in dile getirmiş olduğu tepki ve görüşler ise zımni ültimatomun inandırıcılığını ve meşruiyetini dile getiren resmi açıklamalar olarak görülebilir. Zımni ültimatomun uygulanması yaratılmak istenen zorunluluk duygusuna da uygun seçenek olmuştur.[45] Bununla birlikte zorlayıcı diplomasi stratejisinin daha temkinli bir şekilde uygulanmasını gerektiren bu uygulamada kararlılığın ve inandırıcılığın esnetilmesi veya sınanması riski bulunmaktadır. Suriye üzerinde uygulanacak baskıların dozunu sonuç alınıncaya değin arttırmayı öngören bu seçenek hem Türkiye karşısında bir tepki bloğunun oluşmasına neden olabileceği hem de istemin müzakere edilebileceği algısını yaratabileceği için riskli bir seçenek olmuştur. Bununla birlikte daha ilk elden alınan önlemler ve basında çıkan haberler[47]

Bu kanaati Harrazi’nin yapmış olduğu ziyaret sırasında da dile getiren Cumhurbaşkanı Demirel, Harrazi’nin, “Suriye’nin bize söylediği, Öcalan’ın zaten bu ülkede olmadığı, bu nedenle Suriye’de olmasına izin verilmeyeceği…” şeklinde yapmış olduğu konuşmaya verdiği cevapta, “Biz bıçak kemiğe dayandı diyorsak, artık Suriyeli dostlarımız PKK’yı barındırmaktan vazgeçmelidir. Bize güvenin. Suriye’nin bu davranışı dürüst değildir. Size bile dürüst davranmamışlar. Bunları barındırmayacağız diyorlarsa onun da adımını atmalılar. 75 yıl barış içinde yaşayan Türkiye kimseyle sorununu barışçıl yol dışında çözmek istemez. Kimse bıçak kemiğe dayanmadan zor kullanmak istemez,”[49]

Diğer yandan kriz sırasında Mısır Devlet Başkanı Mübarek ve İran Dışişleri Bakanı Harrazi’nin Suriye Devlet Başkanı H. Esad ile yapmış olduğu görüşmelerin ardından Türkiye’ye gelerek yetkililerle görüşmeleri Suriye’de krizin nasıl değerlendirildiğine dair bilgi vermiştir. Nitekim bu görüşmelerin ardından yapılan değerlendirmeler sırasında Türkiye’nin uygulamakta olduğu zorlayıcı diplomasi stratejisinin Suriye üzerinde etkili olduğu ve kısa sürede sonuç alınabileceği kanaatine varılmış, Türkiye’nin tüm istekleri yerine getirilinceye değin diplomatik, siyasî ve askerî önlemlerin kararlılıkla sürdürülmesinde uzlaşılmıştır.

Gerçekten de krizi sonuçlandıran tercih Öcalan’ın Suriye dışına çıkartılması ve Türkiye’nin dile getirmiş olduğu istemin kabul edilmesi olmuştur. Hatta 9 Ekim günü Ankara’da Dış Politik Gelişmeler Toplantısı yapılırken Öcalan Suriye tarafından ülke dışına çıkartılmıştır.[51] Bu noktada Suriye’nin durumu özgündür. Hem örgüt liderinin burada barındırılması hem de Irak’ın kuzeyi ile Avrupa ülkelerine geçiş açısından transit güzergâh oluşu, İran, Güney Kıbrıs ve Yunanistan ile birlikte ayrılıkçı terörü desteklemekte oluşu Türkiye açısından Suriye’ye yönelik tepkiyi sertleştirmeyi zorunlu kılmıştır. Emekli Büyükelçi Şükrü Elekdağ yazmış olduğu bir makalede bu durumu incelemiş ve Türkiye’nin karşılaşmış olduğu açmaza işaret etmiştir. Türkiye’ye büyük zarar veren ayrılıkçı terörün komşu ülkelerden gördüğü destek Türkiye’nin terör eylemlerini durdurmasının önünde oldukça büyük bir engel teşkil etmiştir. Şükrü Elekdağ bu durumu “2 ½ Savaş Stratejisi” adlı makalesinde şu sözlerle ifade etmiştir; “Dünya tarihi bu gerçeği açıkça ispatlıyor: Eğer bir ülkede terörizm ve isyanlar komşu ülkeden koruma ve destek bulan bir lider tarafından yürütülüyorsa, terör eylemleri komşu ülkenin terörist lidere ve yandaşlarına sağladığı destek durmadıkça tam olarak yok edilemez.”[53]

Diğer yandan, kriz sırasında Suriye ile sıkı ilişkiler içerisinde olan İran ve Mısır’ın izleyeceği tutum Türkiye açısından dikkatle izlenmiştir. Geleneksel olarak Suriye ile iyi ilişkiler içerisinde olan bu iki ülke, kriz sırasında doğrudan Suriye’yi desteklemek yerine, Türkiye ile bu ülke arasında arabuluculuk rolü üstlenebileceklerini iletmiş ve süreç içerisinde krizin yatıştırılmasında ve Türkiye’nin isteminin karşılanmasında önemli rol oynamıştır.

Uygulanan zorlayıcı diplomasi stratejisinde Suriye ile olası bir çatışma riskinin bulunması ve Türkiye’nin topyekûn bir savaşı göze almış olması söz konusudur. Topyekûn bir savaş sırasında Suriye’nin sahip olduğu kimyasal ve biyolojik silah sistemlerinin yaratmış olduğu tehlike göz ardı edilmemekle birlikte aslında Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra Suriye’nin Türkiye için konvansiyonel anlamda tehdit oluşturabilecek bir potansiyele sahip olmadığı çeşitli vesilelerle görülmüştür.[55] Türkiye’nin dile getirmiş olduğu istemler BM ve uluslararası hukukun temel ilkelerine uygun bir statünün sürdürülmesini amaçlamıştır. Gerçekte, Sevin Toluner’in de belirtmiş olduğu gibi, “…1979’dan itibaren kontrolü altındaki Bekaa vadisinde PKK’nın yerleşmesine, eğitim görmesine, teşkilâtlanmasına izin veren, para, silâh ve idarî yardımlar yapan Suriye’nin bu eylemlerinin, Şart’ın 2. maddesi 4. fıkrasında yasaklanan ‘dolaylı kuvvet kullanma’ kalıbına uyan bir aykırılık olduğu açıktı[r.]”[57]

Yaratılan bu zorunluluk duygusunun Türkiye açısından bir son seçeneği ettiği de ifade söylenebilir. Örneğin Cumhurbaşkanı Demirel, daha sonra yapmış olduğu bir değerlendirmede tam da bu duruma işaret etmiştir; “Başka çare kalmamıştı, bir yerlere bir şey yapmak zorundaydık. Ve yapacaktık. Suriye olmazsa Yunanistan, o olmazsa İtalya ama mutlaka olacaktı.”[59]

Dışişleri Bakanı Cem de zorlayıcı diplomasi strateji uygulanırken başından beri kararlı olunduğuna işaret etmektedir. Cem’e göre, Suriye üzerinde baskı uygulanırken Türkiye’nin “baştan biraz sert çıkıp sonra da bir uzlaşma sağlamak” gibi önceden planlanmış bir politikası olmamıştır. “Tüm ilgili faktörler göz önüne alınarak, gerekirse sonuna kadar gitme kararlılığı ile hareket” edilmiştir.[61] demiştir.

Gerçekten de dönemin 2. Ordu Komutanı olan Orgeneral Aytaç Yalman’ın bir röportaja verdiği yanıt kararlılığı anlatmaktadır. “Şam, Ankara’nın tehdidine aldırmazsa ne olacaktı? Sorusuna Orgeneral Yalman, “Ne olacak! Suriye’ye girecektik. Planlar hazırdı. Şam’a kadar gidecektik. …Bizi durduramazdı. Buna gücü yetmezdi. Birliklerinin çoğu İsrail sınırındaydı. Savaşacak ciddi bir gücü yoktu. Olanların da savaş kabiliyeti yoktu. Sovyetler dağılmış, Rusya yardım edemiyordu. Suriye yedek parça sıkıntısı çekiyordu. Uçakları uçamıyor, tankları yürüyemiyordu. Biz de kararlıydık. …Suriye ne yaptı? Karşı çıkamadı. Ordusunun zayıflığını kendisi de biliyordu. Apo’yu çıkarmak zorunda kaldı. …Silahlı kuvvetler savaşmadan da caydırıcı gücü ile görev yapar. Aslında en iyi olanı da budur. İşte ordumuz caydırma görevini başarı ile yerine getirdi”[63] Ancak hızla tırmanan kriz sırasında basında Silahlı Kuvvetlerin Suriye sınırına kuvvet kaydırmakta olduğu, izinlerin kaldırıldığı gibi haberler yer almıştır. Bu haberler ise Genelkurmay Başkanlığı tarafından yalanlanmış ve bölgede sürmekte olan NATO tatbikatları çerçevesinde yürütülen faaliyetlerin yanlış yorumlanmaması gerektiğine işaret edilmiştir.[65] Gelişmeler Cumhurbaşkanının başkanlığında Genelkurmay Başkanı, Başbakan ve Yardımcıları, Dışişleri ve Milli Savunma Bakanlarının bulunduğu toplantılarda ele alınıp değerlendirilmiş, sonrasında ise her kurum ortak kararın yükümlülüğünü kendi sorumluluk alanında yerine getirmiştir. Bununla birlikte, kriz sırasında Cumhurbaşkanı Demirel’in asker ve siviller üzerinde bir etki yaratmış olduğundan söz edilebilir. Siyasal sorumluluğunun bulunmamasına karşın, deyim yerindeyse, bir hükümet başkanı gibi dış politikayı yönlendirmiştir.[67] Cumhurbaşkanı Demirel’in kriz sırasındaki etkin konumu Başbakan’a yönelik eleştiriler sırasında TBMM’de de dile getirilmiştir. Örneğin DYP adına konuşan Hayri Kozakçıoğlu “1 Ekim günü, Sayın Cumhurbaşkanımız burada konuştular. Sayın Cumhurbaşkanımız, burada bir başbakan gibi konuştular; niye; dış politikadaki boşluğu Sayın Cumhurbaşkanının kendisi doldurmak ihtiyacını hissetti; oysaki bu boşluk, burada, Hükümet tarafından doldurulmalıydı,”[69] diyerek eleştirmiştir.

CHP adına konuşan Deniz Baykal’a göre ise, “…Hükümetimiz, bu gelişmelerden üç hafta sonra ancak bugün toplanmıştır ve Sayın Başbakanın burada yaptığı açıklamadan öğreniyoruz ki, Suriye konusunun önemiyle ilgili değerlendirmesini ortaya koyma ihtiyacını hissetmiştir. Tabiî, bu garabetin Türkiye Büyük Millet Meclisinin dikkatinden kaçırılması mümkün değildir. Bu, sadece olayın ortaya çıkış şekliyle ilgili olarak değil, bu olayın bundan sonraki aşamalarda götürülüş biçimiyle ilgili olarak da üzerinde düşünülmesi gereken, dikkat edilmesi gereken ciddî yönlerin bulunduğunu ortaya koymaktadır.”[71]

3.6.4.6. Ulusal destek

Kriz sırasında Türkiye’de iç siyasetin gündemi oldukça yoğundur; ayrılıkçı teröre karşı verilen mücadele kadar yolsuzluk suçlamaları, organize suç örgütlerinin kamu yönetimi içerisinde kurmuş olduğu ilişkiler, irticaî faaliyetlerdeki tırmanma gibi konular gündemde yer almaktadır. Bunlara ek olarak iktidardaki koalisyon hükümeti ile iç siyasetin ne ölçüde istikrarlı bir yönetim sergileyeceği de kuşkuludur. Ayrıca TBMM kısa bir süre önce seçimlerin yenilenmesi kararı almıştır.[73] demiştir.

TBMM’de yapılan görüşmenin ardından tüm siyasî partilerin Hükümetin Suriye’ye ilişkin politikasını eleştirilecek yanlarına rağmen sahiplendikleri ve destekledikleri görülmektedir. Nitekim yapılan konuşmaların ardından TBMM’de grubu ve temsilcisi bulunan tüm siyasî partilerin ortak görüşünü yansıtan bir açıklama metni okunmuş ve “…Suriye, yıkıcı, can alıcı faaliyetleri sürdürm[üş;] Türkiye’nin kendini savunma, kuvvet kullanmaktan itina ile kaçınması gereğine karşı gösterdiği büyük sabır karşı tarafça yanlış anlaşılmış, nerede ise faaliyetlerini artırıcı teşvik unsuru olarak görülmüştür. Bu hal devam edemez. Suriye’nin milletlerarası iyi komşuluk kurallarına uyması gerekmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Suriye Halkına ciddî bir uyarıda bulunmayı dostluğun icabı olarak görmektedir. Temennimiz, Suriye idaresinin, durumun ciddiyetini anlayarak gerekli tedbirleri alması, topraklarındaki terör yuvalarına son vermesidir. Bunun yapılmaması halinde neticelerine katlanması kaçınılmaz olacaktır,”[75] Uzun zamandır yürütülen mücadelenin etkin bir sonuca ulaşmasını engelleyen faktör olarak komşu ülkelerin, özellikle Suriye’nin üzerinde bir baskı oluşturulamaz ise kalıcı bir başarı sağlanamayacağı fikrinin yerleşmesine neden olmuştur.

Askerî karar alma mekanizması içerisinde komşu devletlere yönelik önlemler planlanırken bu ülkelerle sıcak bir çatışmaya girilmesi olasılığı da düşünülmüştür. Bu bağlamda Suriye krizi sırasında Türkiye’de asker ve sivil karar alıcıların büyük ölçüde uygulanan zorlayıcı diplomasi konusunda ortak kararlara vardığı söylenebilir. Cumhurbaşkanı Demirel’in de daha sonra belirttiği gibi, Orgeneral Atilla Ateş’in ardından kendisinin TBMM’de yapmış olduğu konuşmalar, hükümet ve askerî yöneticilerin yorum ve açıklamaları ulusal kamuoyunda gösterilen tepkinin desteklenmesi sonucunu doğurmuştur.

3.6.4.7. Uluslararası destek

Bir bütün olarak Türkiye’nin kriz sırasında Suriye’ye yönelik suçlamalarında terörist gruplara vermiş olduğu desteğe işaret etmesi ve bu yönde somut kanıtlar göstermesi, uluslararası hukuk ve meşru savunma hakkından hareket etmesi Türkiye karşıtı bir kamuoyunun oluşmasını engellemiştir. Türkiye’nin tepkisi anlaşılır bir tepki olarak algılanırken Türkiye’nin bölge ülkeleri ve uluslararası kuruluşlara göndermiş olduğu görüşlerini içeren dosyalar uluslararası desteği arttırmıştır. Bu bağlamda Türkiye istemlerinin ve duyarlılığının Arap-İsrail çekişmesi eksenine çekilmesine karşı çıktığı gibi, bir bütün olarak Arap ülkelerini hedef alan bir söylem içerisinde olmadığını da kesin bir şekilde vurgulamıştır.

7 Ekim’de TBMM’de yapmış olduğu konuşmada Başbakan Yılmaz Arap ülkelerinin yaklaşımı konusuna işaret ederek aşağıdaki görüşleri dile getirmiştir;

“… Suriye’yle ilişkilerimizde karşılaşılan sorunun kökeninde Suriye’nin Türkiye’ye karşı terörizme verdiği destek yatarken, Suriye, ülkemizin İsrail’le ilişkilerini öne sürerek meseleyi esasından saptırma gayretkeşliği göstermekte, Arap dünyasının dikkatini Türkiye-İsrail ilişkilerine çekmeye çalışarak konuyu istismar etmektedir. Suriye’yle ilişkilerimizin mevcut durumu ile Türkiye-İsrail ilişkilerinin hiçbir bağlantısı yoktur. Hiç kimse böyle bir yanılgıya düşmemelidir ve hiç kimse, gerçeklerden böylesine uzak bir bahanenin arkasına saklanmaya da çalışmamalıdır. Ayrıca, bu sorun, Türkiye’nin Arap âlemiyle bir sorunu da değildir. Böyle bir bağlantı kuranlar, yanılgıya düşerler. Türkiye ile Arap halkları arasında köklü dostluk ve kardeşlik bağları vardır. Buna, komşu Suriye Halkı da dahildir. Mesele, bugünkü Suriye yönetiminin, ülkemize karşı, bir yandan uluslararası hukukla ve iyi komşuluğun en temel icaplarıyla bağdaşmayan bir politikayı ısrarla izlemesinden, öte yandan da bunu inkâr etmesinden kaynaklanmaktadır.

Bu bağlamda, Türkiye’nin Arap ülkelerinden beklentisinin, meseleye gerçekçi bir şekilde yaklaşmaları ve Suriye’yi terörizme verdiği destekten vazgeçmeye ikna etmeleri olduğunu vurgulamak istiyorum. Arap ülkelerinin Arap dayanışması adına Suriye’ye verecekleri desteğin, teröre destek olgusuna bir onay niteliği taşımaması gerekir.”[77]

Türkiye’nin zorlayıcı diplomasi stratejisini uygulamaya başlaması ile beraber sürece müdahil olan bir başka aktör ABD olmuştur. ABD, Türkiye’nin Suriye’yi hedef olarak gösteren sert açıklamalarından hemen sonra her iki ülke yöneticilerine gönderdiği mektuplarla sürece dahil olmuş ve krizin savaşa varmadan çözümlenebilmesinde bir rol üstlenmiştir. Türkiye ABD faktöründen hem isteminin meşru bir zemine oturduğunu göstermek aşamasında hem de kararlılığının Suriye yönetimine yansıtılmasında yararlanmıştır. Suriye’nin ABD’nin hazırlamış olduğu teröre destek veren ülkeler listesinde yer almış olmasını da kullanarak Suriye’nin ayrılıkçı teröre verdiği desteği ortadan kaldırmayı amaçladığını açıklamış ve bu açıdan Türkiye ile ABD’nin ortak kaygılarının bulunduğuna işaret etmiştir. ABD Başkanı Clinton’ın Suriye Devlet Başkanı Esad’a göndermiş olduğu mektupta dile getirdiği görüşler Türkiye’nin uygulamış olduğu zorlayıcı diplomasi stratejisinin inandırıcılık ve kararlılığını arttıran bir işlev görmüştür. ABD Başkanı Clinton’ın gönderdiği mektupta aşağıdaki ifadelere yer verilmiştir;

“Geçtiğimiz beş yıl içinde sizden sık sık Suriye’nin PKK ve onun liderliğine verdiği desteğe son vermek için adımlar atmanızda ısrar ettim. Bildiğinizi gibi, biz PKK’yı terörist bir örgüt sayıyoruz. Hükümetiniz; PKK’ya desteğin son bulması, barınaklar sağlamaya son vermesi, Suriye ve Bekaa Vadisini eğitimi için kullanmasına son vermesi ve hepsinden önemlisi PKK lideri Öcalan’ı korumayı durdurması için derhal net adımlar atmalıdır.

Türk Hükümeti bize Suriye’nin PKK’ya desteğinin son bulduğunu görmeye kararlı olduğunu bildirmiştir.”[79] diyerek kuvvet kullanma tehdidinde bulunmuştur.

Suriye üzerinde yaratılmak istenen baskı Türkiye’nin amaç ve istemleri ile ölçülüdür. Dolayısıyla Türkiye Suriye’ye diplomatik yollardan iletmiş olduğu istemlerinin dışında bir şey istememiştir. Suriye’nin Türkiye’nin istemini karşılaması durumunda yeni istemlerle karşılamayacağı müzakereleri yürüten karar alıcılar tarafından çeşitli defalar dile getirilmiştir. Nitekim Adana Protokolü’nün imzalanması ve isteme uygun davranışların Suriye tarafından yerine getirilmesi ve bunların da izlenmesinin ardından Türkiye ile Suriye arasındaki ikili ilişkilerde gözle görülür bir iyileşme yaşanmıştır.

Bu iyileşme süreci Hafız Esad’ın vefatından sonra da sürdürülmüş, Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer Hafız Esad’ın cenaze törenine bizzat katılarak Türkiye’nin Suriye’ye ve bu ülkedeki istikrara vermiş olduğu önemi göstermiştir.

Zorlayıcı diplomasi stratejisi açısından Türkiye isteminin karşılanması için uluslararası hukuktan kaynaklanan meşru savunma hakkını kullanacağını açıklayarak ölçülü bir tırmanma korkusu yaratmıştır. Suriye’nin bu dönemde sahip olduğu güç kapasitesinin de Türkiye’nin kararlılığı karşısında direnme veya kararlılığını sınama olanağı vermediği yapılan gözlemler sonucunda anlaşılmıştır. Türkiye’nin Suriye’ye yönelik aşırı istemler ve gerçekleştirilmesi güç askerî stratejiler oluşturması baştan beri Türkiye’nin duyarlı olduğu haklılık ve meşruiyet bakımından sakıncalı sonuçlar doğurabilecek niteliktedir. Bu nedenle Suriye üzerinde uygulanan zımni ültimatom ve aşamalı baskı stratejileri Türkiye karşısında bir tepki blokunun oluşmasını engellediği gibi Suriye’ye destek verebilecek ülkeler bile krizin çözümü için Suriye’nin sürdürmekte olduğu siyasadan vazgeçmesi gerektiğinde hemfikir olmuşlardır. Mısır ve İran’ın Türkiye’nin görüşlerini ve kararlılığını Suriye’ye iletmeleri açısından üstlenmiş oldukları rol yapıcı bir etki yaratmıştır.

3.6.4.9. Çözüme ilişkin koşullarda açıklık

Türkiye Suriye üzerinde uygulamış olduğu zorlayıcı diplomaside kuvvet kullanma tehdidinden yararlanmış olmakla beraber diplomatik süreci açık bırakmış ve asıl amacının savaş çıkarmak olmadığını vurgulamıştır. Bununla birlikte kesin bir sonuca varılmasını güçleştirecek seçenekleri de dışlamıştır. TBMM’de bir konuşma yapan Başbakan Yılmaz, “Suriye Türkiye’ye karşı dolaylı savaş sürdürmektedir. BM Anlaşması’nın 51. maddesi uyarınca Türkiye’nin meşru müdafaa hakkı bulunmaktadır. Türkiye savaş çıkarmak için çalışmıyor. Ama, Türkiye’nin hayati menfaatleri için gerekli önlemleri almakta ve gerektiğinde de yüce Meclis’in iznine başvurmakta kararlıyız.

Diplomatik tüm yollar şimdiye kadar denenmiştir. Ancak, gündemin Suriye’nin teröre verdiği desteğe son vermesiyle sınırlı olması ve sulandırılmaması şartıyla diplomatik yolları”[81]demiştir.

Dolayısıyla, Türkiye Suriye’nin o zamana değin izlemiş olduğu siyasanın inandırıcılığını kaybettiğini belirterek iki ülke arasında barış ve istikrara dayalı bir ilişkinin kurulabilmesi ve işbirliğinin geliştirilebilmesi için her şeyden önce varılan mutabakatlara samimiyetle uygulayacağının garanti edilmesini şart koşmuştur. Bu noktada Suriye açısından yaşamsal çıkarlarını etkilemeyen bir konu olarak ayrılıkçı terör hareketine sağlamış olduğu her türlü desteği sona erdirmesi çok da zor olmamıştır. Her ne kadar yıllardır dile getirmiş olduğu Öcalan Suriye’de değil söylemi çökmüş olsa da Adana Protokolü’nün imzalanması sırasından önce Öcalan’ın ülke dışına çıkartılmış olması Suriye’nin saygınlığını bir ölçüde koruyabilmesini sağlamıştır. Türkiye açısından asıl önemli nokta ise varılan mutabakatın fiili olarak uygulanmasını takip edecek bir kontrol mekanizmasının kurulmasının Suriye tarafından kabul edilmesidir.