KRİZ ANALİZİ-YÖNETİMİ KAVRAMLAR-TERİMLER SÖZLÜĞÜ

Ağır Hasar

Krize neden olayın savunmacı tarafın öncelikli çıkar ve değerlerine yönelik bir tehdit oluşturması, savunmacı tarafın çıkar ve değerleri üzerinde etkili, kolaylıkla telafi edilemez hasar yaratması durumu.

Ambargo [Krizi]

Kriz öncesi ve sırasında taraflardan birinin diÄŸerine yönelik olarak almış olduÄŸu yoksunluk yaratacak önlemler bütünü. Yoksunluk özgün duruma göre hedef ülkenin ekonomik, siyasi, kültürel, askeri vb öncelikli alanlarında baskı-etki yaratmaya yönelik olarak planlanabilir. 

Ambargo kararının ulusal - uluslararası hukuk açısından meşru bir zemine dayanması ve/ya BM gibi bir uluslararası örgütün almış olduğu bir zorlama kararı çerçevesinde saldırganı caydırmaya dönük olması beklenir.

Ani Kriz [Sudden Crisis / Surprise Crisis / Unexpected Crisis]

Ortaya çıkış şekli bakımından "kriz" tanımına en uygun kriz tipidir. Taraflar arasında ilişkilerde özgün gündeme/olaya ilişkin diplomatik-siyasi süreç işlerken taraflardan birinin (genellikle saldırgan tarafın) fiili bir eylemi sonucunda gerilimin yükselmesi ve diplomatik-siyasi tepkinin askeri güç ile desteklenmek zorunda bırakılması söz konusudur. Gerilimi arttıran/tırmandıran tetikleyici fiili eylem savunmacı tarafça önceden tahmin edilemediğinden karar alma ve tepki gösterme süreci de kısıtlıdır. Ani bir krizde karar alıcının eldeki kısıtlı bilgi ile zamana karşı mücadele etmesi gerekir, dolayısıyla risk, tehlike, tehdit bu aşamada artık karar alıcı bakımından fiili saldırı olarak görülür. Tırmandırıcı eylem ve/ya davranışa tepki gösterirken karar alıcının yoğun bir stres ve savaş riski ile karşı karşıya kaldığı görülür.

 Ã–rneÄŸin Kardak Kayalıkları konusunda çatışma hali sürerken Yunanistan'ın DoÄŸu Kardak Kayalığına askerlerini çıkartarak Kayalıkların kendisine ait olduÄŸu iddiasını askeri araç ve yöntemlerle de destekleme giriÅŸimi Türkiye açısından beklenen bir eylem / giriÅŸim olarak deÄŸerlendirilmediÄŸi için sürpriz bir geliÅŸme olarak kabul edilmiÅŸ ve Yunanistan'ın bu eylemine karşı ivedi ve aynı ölçüde kararlılık ifade eden bir yöntem - araç ile karşılık vermesi gerekmiÅŸtir.

 Krize neden olan olay savunmacı taraf için beklenilmedik bir olay olduÄŸu ve karar vericiler için tepki süresini kısıtlayarak sürpriz niteliÄŸi taşıdığından dolayı hızla tırmanabilir. Nitekim  1995 yılı sonunda Figen Akat gemisinin Kardak Kayalıkları'nda karaya oturması ile baÅŸlayan diplomatik - siyasi - hukuksal nitelikli görüş alışveriÅŸi sürerken Yunanistan'ın Kayalıklara asker çıkartması Türkiye açısından bir oldu bitti olarak algılanmış ve askeri bir eyleme askeri bir eylemle/tepkiyle cevap vermek zorunda kalınmıştır. Yunanistan'ın Kayalıklara asker çıkartması Türkiye tarafından önceden tahmin edilemediÄŸinden sürpriz niteliÄŸindedir ve geliÅŸme ani kriz olarak kabul edilmiÅŸtir.

Tarafların krizlerdeki niyet ve rolleri bakımından ele alındığında teknik anlamda kaza sonucunda ortaya çıkan krizleri tam da bu niteliklerinden dolayı ani krizler içerisinde değerlendirmek gerekir..

AnlaÅŸma Ä°hlali [Krizi]

Saldırgan tarafın söylem ve eyleminin iki taraf arasında daha önce yapılmış bir anlaşmanın ihlali sonucunu doğurması. Böylesi bir durum savunmacı (statükocu) taraf açısından fiili durum yaratma girişimi olarak değerlendirilerek ilişkilerde gerginlik ve tırmanmaya yol açabilir.

Anlaşmanın ihlali sayılabilecek davranış kendiliğinden bir tırmanmaya yol açmayabilir. Bununla birlikte özellikle daha önceki bir gerginliği ve/ya sorunu geçici olarak ortadandan kaldırmak üzere yapılan anlaşmalar, moratoryumların ihlali gerginliği hızla tırmandırarak kriz boyutuna ulaştırabilir.

Örneğin 1987 yılında Yunanistan'ın 1976 tarihli Bern Deklarasyonu'nun artık geçerli olmadığını açıklaması ile başlayan kıta sahanlığı krizi bu türden bir ihlal hali olarak kabul edilebilir. Gerginliğin giderilmesi ve kriz halinin ortadan kaldırılabilmesi için uzlaşılan anlaşmanın geçerliliğinin sürdüğünü kabullenmek yeterli olabilmektedir.

 Arabuluculuk

Kriz yaratan olayın taraflar arasında diplomatik, siyasi müzakerelerle çözülemediÄŸi veya çözüm arayışlarını tıkayan pürüzlü konuların bulunması halinde tarafların her ikisinin de güvenini saÄŸlayan bir uluslararası ÅŸahsiyetin taraflar arasında diyalog ve iletiÅŸim sürecini hızlandırması. Arabuluculuk giriÅŸimi doÄŸrudan bir ülkenin (örneÄŸin ABD, RF) siyasi liderleri tarafından baÅŸlatılabileceÄŸi gibi BM, AB, NATO gibi uluslararası örgütlerin genelsekreter veya dönem baÅŸkanları tarafından da baÅŸlatılabilir. 

Arabuluculukta, genellikle ve büyük ölçüde, krizi tırmandıracak girişimler önlenmeye çalışılırken taraflar arasında doğrudan - dolaylı iletişim kanallarının açık tutulmasına çalışılır, müzakereler açık tutularak uzlaşı için ortak bir zeminde buluşabilmeleri hedeflenir.

 Bu konuda bkz.; 

Arabuluculuk

Kriz ortamında taraflar arasında doğrudan iletişim kanallarının işletilemediği durumlarda üçnüncü aktör ve/ya temsilcileri taraflar arasıdna krizi sonlandıracak girişimleri yürüten aracılar durumuna gelebilir. Taraflar kriz yaratan olaya ilişkin görüş, çıkar, öncelik ve beklentilerini arabulucu aktör aracılığı ile karşı tarafa iletirken rakibin benzer görüşlerini de öğrenme şansı elde ederler. Kimi zaman arabulucu aktör tarafların duymak istedikleri ile mevcut durum arasında bir orta yol bulmaya odaklanarak krizi sonlandırmaya çalışır. Eğer her iki taraf da arabulucunun görev ve yetki alanlarından memnun ve yürüttüğü faaliyeti destekliyor ise doğrudan müzakere sürecine ulaşmak açısından bir fırsat yaratmak mümkün olabilir.

Askeri [Hükümet]

Kriz anında tarafların siyasal rejim özelliklerine göre hükümetin seçimlerle iktidara gelmiş olan siviller tarafından değil darbeyle işbaşına gelmiş askerler tarafından oluşturulması. Askeri cunta hükümet işlerinin planlanan şekilde yürütülmesi sürecinde uygun gördükleri sivil teknokrat ve bürokratlardan yararlanabilmektedir. Görünürde bir "sivil" hükümet ve bir meclis oluşturulmuş olsa da demokratik bir örgütlenme ve seçim sürecinden geçerek meclis ve hükümet oluşturulamadığı için rejimin ve hükümetin "askeri" vesayet aldında bir siyasi yapıyı yansıttığı görülür.

Askeri Hareketlilik

Düşmanca iliÅŸkilerin ve/ya uyuÅŸmazlık halinin süreklilik arzettiÄŸi, doÄŸrudan iletiÅŸim kanallarının iÅŸlemediÄŸi durumlarda taraflar bir diÄŸerinin her türden hazırlık ve eylemini güvenlik kalıpları içerisinde deÄŸerlendirmeye baÅŸlayabilirler. Böylesi bir durumda tarafların özellikle sınır bölgelerinde yapacakları askeri hazılık ve tatbikatlar diÄŸer tarafça saldırgan bir askeri hazırlık olarak yorumlanabilmektedir. Bu durumda sürpriz bir saldırı ile karşılaÅŸmamak düşüncesi ile savunmacı taraf da asker hazırlıklarını  arttırmaya yönelebilmektedir.

Sonuçta askeri hareketliliğin her iki tarafta da artış göstermesi çatışma - savaş riskini tırmandırmaktadır. Tırmanan askeri hazırlık ve savaş ihtimali taraflardan herhangi birinin önleyici/önalıcı bir saldırı başlatmasına yol açabilir.

 Askeri [Kriz]

NiteliÄŸi  bakımından ulusal güvenliÄŸi doÄŸrudan bir fiili saldırı hali ile etkileyen ve hızla askeri önlem almayı gerektiren kriz hali... DoÄŸrudan ülke sınırlarına saldırı, askeri hedeflere saldırı veya tehdit halinin var olması ile tırmanan kriz durumu...

Askeri Olmayan Baskı

 Kriz analiz ve yönetim sürecinde savunmacı tarafın strateji belirlerken askeri olmayan fakat karşı tarafta kararlılık ve direnç olarak algılanmasına yol açacak baskı/etki tekniklerinden yararlanması durumu.

Benzer bir durum saldırgan stratejiler için de söz edilebilir; böylesi bir durumda saldırgan tarafın başvurduğu askeri olmayan baskı araç ve yöntemleri savunmacı taraf üzerinde baskıya direnç gösterme kapasitesini gözden geçirmek zorunda bırakabilir. Saldırgan tarafın askeri olmayan baskı araç ve yöntemlerine baş vurması durumunda eğer savunmacı tarafın direnç kapasitesi yüksek ise krizin zaman yayılması olasılığı yüksektir.

Askeri Şiddet İçeren Çoklu Tepki

Siyasal karar alıcı ve krizi yöneten aktörler kriz olarak algıladıkları durumu tetikleyen eylem, olay, değişiklik veya meydan okumaya gösterecekleri tepkiyi belirlerken bir yandan diplomatik, siyasi, hukuksal araç ve yöntemlerden yararlanmaya karar verirler diğer yandan bunları destekleyecek şekilde askeri şiddet içeren yöntemleri uygularlar. Bu durum genellikle krizi tetikleyen gelişmenin karar alıcılarda yaratmış olduğu yoksunluğun önem ve düzeyi ile bağlantılıdır. Karar alıcıda ağır hasar, ülkesel bütünlüğü, temel değer ve öncelikleri, ülke güvenliğini doğrudan tehdit eden durum algısı yarattığı veya doğrudan askeri yöntemler kullanıldığı takdirde gösterilecek tepki içerisinde askeri şiddete yer verilmesi mümkündür. Ancak meşruiyet ilişkisi bakımından askeri kuvvet kullanımında BM ölçütlerinin dikkate alınması gerekir.

Askeri Şiddet İçermeyen Çoklu Tepki

 Siyasal karar alıcı ve krizi yöneten aktörler kriz olarak algıladıkları durumu tetikleyen eylem, olay, deÄŸiÅŸiklik veya meydan okumaya gösterecekleri tepkiyi belirlerken bir yandan diplomatik, siyasi, hukuksal araç ve yöntemlerden yararlanmaya karar verirler diÄŸer yandan bunları destekleyecek ÅŸekilde askeri araç ve yöntemleri uygularlar. Bu durum genellikle krizi tetikleyen geliÅŸmenin karar alıcılarda yaratmış olduÄŸu yoksunluÄŸun önem ve düzeyi ile baÄŸlantılıdır. Karar alıcıda ağır hasar, ülkesel bütünlüğü, temel deÄŸer ve öncelikleri, ülke güvenliÄŸini doÄŸrudan tehdit eden durum algısı yarattığı veya doÄŸrudan askeri yöntemler kullanılabilir. Ancak. ÇeÅŸitli gerekçelerle karar alıcı henüz askeri yöntemler içerisinde ÅŸiddet kullanılmasını uygun görmez. Uygulamış olduÄŸu kriz yönetim stratejilerinin hasım üzerinde etkili olmasını bekler. Böyle bir durumda tarafların askeri bir sıcak çatışmaya-savaÅŸa henüz hazır olmadıkları ve/ya savaÅŸ çıkarmaktan kaçındıkları düşünülebilir. MeÅŸruiyet iliÅŸkisi bakımından savaÅŸ çıkartmanın sorumluluÄŸu ve maliyetinÅŸn yüksekliÄŸ dikkate alınarak diplomatik,siyasi, hukuksal yöntemlere ağırlık verilerek durum eÅŸitlenmeye çalışılır. 

Örneğin 1996 Kardak Kayalıkları Krizi'nde Türkiye için krizi tetikleyen eylem Yunanistan'ın Kayalıklara asker çıkartmış olmasıdır. Bu krizde Türkiye krizi tetikleyen eyleme tepkisini oluştururken bir yandan siyasi, diplomatik yöntemleri uygulamış diğer yandan da savaş çıkartmanın sorumluluğunu Yunanistan'ın sırtına yükleyerek ikinci Kayalığa da kendisi asker çıkartmıştır. Her iki taraf da askeri enstrümanlardan yararlanmış olmalarına karşın şiddete/askeri şiddete kriz yönetim stratejilerinde yer vermemişlerdir. [Burada şiddetten anlaşılması gereken askeri araçlar ve yöntemler kullanılırken aktörler tarafından bir sıcak çatışmanın ve sınırlı da olsa bir savaşın başlatılmasıdır.]

 Bu tepki türünde karar alıcı ulusal - uluslararası sistem koÅŸullarını, hasmının kapasitesini ve diÄŸer birçok parametreyi dikkate alarak tepkisini belirler. Tetikleyici eyleme göstereceÄŸi tepkide elindeki uygun araç ve yöntemleri devreye sokar. Bunları desteklemek ve etkisini pekiÅŸtirmek için askeri yöntemlere baÅŸvurabilir ancak bunları uygularken henüz ÅŸiddete baÅŸvurulmasına izin vermemiÅŸtir.

Askeri Destek

Kriz sırasında üçüncü aktörlerin krizi sona erdirebilmek için taraflardan birine -genellikle savunmacı tarafa askeri destek vermesi durumu. Burada amaç saldırganı gerçekleştirdiği saldırıdan caydırmak ve yaratılan fiili durumu durdurmaktır.

Azınlık [Hükümeti]

Kriz anında tarafların siyasal rejim özelliklerine göre parlamentodaki siyasi partilerin hiç birinin güven oyu alarak hükümeti tek başlarına veya koalisyon halinde kurmalarının mümkün olmadığı durumlarda yeni bir [erken] genel seçime gidilinceye kadar halihazırdaki güvenoyu alamamış hükümetin iktidarda bulunmasını hükümete katılmayarak desteklemesi durumu.

 Baskı [Tehditi]

Krize neden olayın savunmacı taraf üzerinde etki yaratacak ve karar vermesini güçleştirecek ve dayatılan fiili durumu kabullenmeye zorlayacak tarzda baskı yaratmaya yönelik olması durumu.