Ahdi Hukuku İlgilendiren Dış Politika Krizleri
Ahdi Hukuk, taraflar arasında kabul edilmiş siyasi-hukuki bir statünün var olduğunu tanımlasa da uygulamada kriz yönetimi açısından bakıldığında bazı ayrımlarla birlikte ahdi hukuk ihlali üç şekilde gerçekleşmektedir;
1. Taraflar arasında daha önce kabul edilen bir [rejim kuran, statü oluşturan] siyasi-hukuksal antlaşma ihlal edilmektedir,
2. Krizi tetikleyen durumsal değişiklikte taraflar arasında bir ahdi hukuk var olmasına rağmen taraflardan biri bu statüyü farklı yorumluyordur ve/ya mevcut uyuşmazlığa ilişkin hüküm yoktur,
3. Taraflar arasında mevcut uyuşmazlığa ilişkin daha önceden kabul edilmiş özel bir ahdi hukuk [düzenlemesi] henüz yoktur ve taraflardan biri mevcut durumu fiili durum ve/ya oldu-bitti yaratarak kendi lehine değiştirmek istiyordur.
Dolayısıyla yukarıda sıralandığı şekliyle ahdi hukukun var olduğu durumların yanı sıra henüz bir ahdi hukukun oluşturulamamış olması da bir krizin şekillenmesinde rol oynayabilmektedir. Taraflar arasında bir ahdi hukukun varlığına rağmen bu hukuki düzenlemenin bilinçli bir şekilde ihlal edilmesi taraflar arasındaki ahdin tek yanlı bozulması olarak görüleceği için statüden yana olan taraf için hasmın bu tasarrufu bir saldırgan durum değişikliği olarak görülür. Eğer taraflar arasındaki statü -ahid bir müzakere sonucunda ve karşılıklı mutabakat ile değişitirilir veya ortadan kaldırılır ise doğaldır ki bir krizin ortaya çıkması da beklenmez.
Cumhuriyet Döneminde Türkiye’nin doğrudan tarafı olduğu dış politika krizlerinden bir kısmı ilgili taraflar arasında daha önce kabul edilmiş bulunan çeşitli ahdi hukuk metinlerindeki statünün ihlalinden kaynaklanmıştır. Bu ihlallerden sadece biri Türkiye tarafından gerçekleştirilmiş olsa da büyük kısmı hasım ülkeler tarafından gerçekleştirilmiştir.
TARAF ÜLKE | KRİZ ADI | İç – Dış Tetikleyici Eylem | Krizi Tetikleyen Durumsal Değişikliğin Yarattığı Risk/Tehlike/Tehdit/Saldırı Taraflar Arasında Daha Önce Yapılan Bir Hukuksal Düzenlemeyi İlgilendiriyor mu? | Hangi Ahdi Yükümlülük İhlal Ediliyor? | Durumsal Değişiklik Doğrudan Ahdi Hukuka Yönelik İhlal Niteliğinde mi? | Ahdi Hukukun İhlali Türkiye’nin Kendisine İlişkin mi Dışarıya Karşı Sorumluluğuna İlişkin mi? |
BULGARİSTAN | 1989 BULGARİSTAN GÖÇÜ | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | Bulgaristan ile yapılan azınlıkların statüsüne ilişkin anlaşmalar; 1925 Türkiye-Bulgaristan Dostluk Antlaşması… | doğrudan | Türkiye’nin Bulgaristan’da kalan soydaşlarının hak ve statülerine yönelik ihlal |
ERMENİSTAN | 1991 NAHÇİVAN KRİZİ | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1920 Gümrü Antlaşmas, 1921 Kars Antlaşması, 1921 Moskova Antlaşması | doğrudan | Türkiye, Nahçivan’ın toprak bütünlüğünü garanti eden ülke |
FRANSA | 1936 SANCAK KRİZİ | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1921 Ankara Anlaşması | doğrudan | Türkiye’nin Suriye ile olan ortak sınırının belirlenmesi, Hatay’ın statüsünü ilgilendiriyor |
KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) | 1964 KIBRIS I | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1960 Kurucu Anlaşmalar | doğrudan | Türkiye, Kıbrıs Türk Toplumunun hak vestatüsünü garanti eden ülkelerden biri |
KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) | 1967 KIBRIS II | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1960 Kurucu Anlaşmalar | doğrudan | Türkiye, Kıbrıs Türk Toplumunun hak vestatüsünü garanti eden ülkelerden biri |
KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) | 1997 S300 FÜZE KRİZİ | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | de facto statü ihlali | Dolaylı; KRY’nin silah anlaşması yapması ve silahların Ada’ya gelmesi askeri güç dengesini tek yanlı değiştirecek bir tehdit olarak görülüyor. | |
SURİYE | 2015 SÜLEYMAN ŞAH TÜRBESİ KRİZİ | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1921 Ankara Anlaşması, 1923 Lozan Barış Antlaşması, TR-SYR Sınır Anlaşmaları | doğrudan | Türkiye’nin exclave toprağı ile ilgili |
YUNANİSTAN | 1955 6-7 EYLÜL OLAYLARI | Ülke İçi | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1923 Lozan Barış Antlaşması | dolaylı | Türkiye, Lozan Barış Antlaşması hükümlerince ülkesindeki azınlıkların statülerini saygı göstermek ve korumakla yükümlü |
YUNANİSTAN | 1974 KIBRIS III | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1960 Kurucu Anlaşmalar | doğrudan | Türkiye, Kıbrıs Türk Toplumunun hak vestatüsünü garanti eden ülkelerden biri |
YUNANİSTAN | 1981 LİMNİ KRİZİ | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1923 Lozan Barış Antlaşması | doğrudan | Lozan Barış Antlaşması gereğince Yunanistan’a bırakılan Adaların Silahsızlandırılmış Statüsüne Yönelik İhlal Söz Konusu |
YUNANİSTAN | 1987 KITA SAH. KRİZİ | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1976 Bern Deklarasyonu | doğrudan | 1976 Bern Deklarasyonu ile tarafalar aralarında bir sınırlandırma antlaşması yapıncaya değin karasularının dışında faaliyet yapmayacaktır. |
YUNANİSTAN | 1989-1990 BATI TRAKYA KRİZİ | Ülke Dışı | Ahdi Yükümlülükleri İlgilendiriyor | 1923 Lozan Barış Antlaşması | doğrudan | Yunanistan Lozan Barış Antlaşması hükümlerince ülkesindeki azınlıkların statülerine saygı göstermek ve korumakla yükümlü |
TARAF ÜLKE | KRİZ ADI | İç – Dış Tetikleyici Eylem | Ahdi Hukuk Var Ancak Mevcut Duruma İlişkin Hüküm İçermiyor | Ahdi Hukuk Yok ve Taraflardan Biri Fiili Durum/Oldu-Bitti Yaratmak İstiyor | Hangi Ahdi Yükümlülük İhlal Ediliyor? | Durumsal Değişiklik Doğrudan [Henüz Müzakere Edilmemiş ve/ya Uzlaşılmamış] Ahdi Hukuka Yönelik İhlal Niteliğinde mi? | Ahdi Hukukun İhlali Türkiye’nin Kendisine İlişkin mi Dışarıya Karşı Sorumluluğuna İlişkin mi? |
FRANSA | 1926 BOZKURT LOTUS | Ülke İçi | Ahdi Statü/Yükümlülük Var Fakat Hükümleri Farklı Yorumluyor | 24 Temmuz 1923 Lozan İkamet ve Adli Selahiyet Sözleşmesi | Fransa’nın iddiasının kabulü Türkiye’nin yargı yetkisinin olmadığı anlamını taşıyacağından yeni bir ahdi hukuk oluşacaktır. | ||
IRAK (İNGİLTERE) | 1924 MUSUL KRİZİ | Ülke Dışı | Genel Bir Ahdi Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor | Evet | Türkiye | ||
YUNANİSTAN | 1973 -1976 KITA SAHANLIĞI | Ülke İçi | Genel Bir Ahdi Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor | Ahdi Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukuki Statü Oluşturma Arayışı Var | 1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor. | Evet | Türkiye |
YUNANİSTAN | 1974-1980 NOTAM-FIR | Ülke İçi-Dışı | Ahdi Statü/Yükümlülük Var Fakat Hükümleri Farklı Yorumluyor | Ahdi Hukuk Yok ve Taraflardan Biri Fiili Durum/Oldu-Bitti Yaratmak İstiyor | 1944 Şikago Sözleşmesi,
Avrupa Bölgesel Seyrüsefer Anlaşmaları |
Evet | |
YUNANİSTAN | 1996 KARDAK KRİZİ | Ülke Dışı | Genel Bir Ahdi Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor | Ahdi Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukuki Statü Oluşturma Arayışı Var | 1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor. | Evet | Türkiye |
TARAF ÜLKE | KRİZ ADI | İç – Dış Tetikleyici Eylem | Ahdi Hukuk Var Ancak Mevcut Duruma İlişkin Hüküm İçermiyor | Ahdi Hukuk Yok ve Taraflardan Biri Fiili Durum/Oldu-Bitti Yaratmak İstiyor | Hangi Ahdi Yükümlülük İhlal Ediliyor? | Durumsal Değişiklik Doğrudan [Henüz Müzakere Edilmemiş] Ahdi Hukuka Yönelik İhlal Niteliğinde mi? | Ahdi Hukukun İhlali Türkiye’nin Kendisine İlişkin mi Dışarıya Karşı Sorumluluğuna İlişkin mi? |
KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) | 1997 S300 FÜZE KRİZİ | Ülke Dışı | de facto ateşkes / statü | Ahdi Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukuki Statü Oluşturma Arayışı Var | |||
KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) | 2003 DOĞU AKDENİZ MEB | Ülke Dışı | Ahdi Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukuki Statü Oluşturma Arayışı Var | Evet | Türkiye ve KKTC | ||
YUNANİSTAN | 1973 -1976 KITA SAHANLIĞI | Ülke İçi | Genel Bir Ahdi Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor | Ahdi Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukuki Statü Oluşturma Arayışı Var | 1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor. | Evet | Türkiye |
YUNANİSTAN | 1996 KARDAK KRİZİ | Ülke Dışı | Genel Bir Ahdi Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor | Ahdi Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukuki Statü Oluşturma Arayışı Var | 1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor. | Evet | Türkiye |