Krizin Tetikleyicisinin Ülke İçinde veya Dışında Olması

Türkiye’nin dış politika krizlerine neden olan, uyuşmazlık, çatışmanın bir aşamasında taraflar arasında krizi tetikleyen eylemsel davranış ülke içinde (Türkiye’de) olabileceği gibi ülkesel sınırların dışında da gerçekleşmiş olabilir. Bu açıdan bakıldığına 34 dış politika krizinden 26’sı Türkiye dışında tetiklenmiş, 8’i ise Türkiye’de gerçekleşmiştir. Teknik anlamda bir krizin içeride tetiklenmiş olması ya içeride tasarlanıp içeride, dışarıda uygulanması ve/ya dışarıda tasarlanmakla birlikte ülke sınırları içerisinde uygulanması ile söz konusudur.


Ülke içindeki bir söz veya eylem sonucunda tetiklenen krizlerden bazılarında Türkiye’nin iradi bir tercihinden söz etmek mümkündür. Kimi zaman kararlaştırılan söz veya eylemin herhangi bir kriz çıkartması beklenmez, istenmez. Ancak buna rağmen uygulamaya sokulan söz/eylem sonucu açısından bir krizin tetikleyicisi olur. Örneğin 1935 Bulgaristan Krizinde Türkiye’nin Trakya bölgesini dönemin bölgesel ve uluslararası sistem koşullarını da dikkate alarak doğrudan kendi güvenliğini sağlamaya yönelik olarak silahlandırmış olması Bulgaristan bakımından kaygı ile karşılanmış ve kendisine yönelik bir tehdit olarak görülmüştür. Benzer şekilde 1929-130 yıllarında Türkiye’nin kendi topraklarında Kürt isyancıları ile girişmiş olduğu mücadele isyancıların İran topraklarına kaçması ve buradan saldırılarını sürdürmeleri üzerine Türkiye-İran arasındaki ilişkileri gerginleştirmiştir. Türkiye’nin Ağrı İsyanı sonrasında sıcak takip sonucu İran topraklarına girmesi ve bir daha benzer bir durumla karşılaşmamak için sınır düzenlemesi talep etmesi iki ülke arasında sınır güvenliği bakımından bir kriz doğurmuştur.
Tasarlanmış bir kriz olması bakımından gerek 1974-1976 Ege Denizi Kıta Sahanlığı, 1974-1979 NOTAM-FIR, 1998 Suriye Öcalan krizleri ülke sınırları içerisinde tasarlanmış olmakla beraber sonuçlarını ülke sınırları dışında gözlemlediğimiz kriz örnekleridir. Ayrıca 1955 6-7 Eylül Olaylarını da içeride tetiklenmiş krizler içerisinde kabul etmek gerekir. Türkiye sınırları içerisinde azınlıklara yönelik bir saldırıya dönüşmesi nedeniyle içsel bir tasarrufun dış ilişkileri etkilediği görülür. Azınlıkların statüsü bakımından Lozan’da kurulan ilişki Yunanistan’ı bu krizde muhatap haline getirmiştir. 1942 Struma krizinde ise geminin Marmara’da demirlemiş olması ve Türkiye’den yardım ve kolaylık talep etmeleri dolayısıyla farklı bir süreç yaşanmıştır. Türkiye Montrö Boğazlar Sözleşmesi gereği savaşan ülke olmadığı ve savaş dışı kaldığı için geminin Boğazlardan geçişi bakımından herhangi bir kısıtlama yapma hakkında sahip değildir. Bununla birlikte söz konusu geminin geçişi ve/ya sığınmacıların talepleri konusunda yapacağı tercihin Türkiye’yi dönemin hassas dengeleri bakımından bir sıcak çatışmaya sürüklemesi riski yüksektir. Bir yandan Almanlar diğer yandan İngilizler ve Sovyetlerin baskıları altında vereceği kararın kendisini savaşa sürüklememesine odaklanmıştır.
 


 

DIŞ POLİTİKA KRİZLERİNDE TETİKLEYİCİ AKTÖRÜN İÇERİDEN – DIŞARIDAN OLMASINA İLİŞKİN TABLO (1923-2015)
KRİZ ADI TARAF KRİZİ TETİKLEYEN SÖZ/EYLEM  KRİZDE DEVLET-DEVLETDIŞI AKTÖR İLİŞKİSİ İç – Dış Tetikleyici Eylem TETİKLEYİCİ AKTÖR
1964 JOHNSON MEKTUBU ABD TÜRKİYE’YE UYARI MEKTUBU VERİLMESİ TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı ABD
1968-1973 AFYON KRİZİ ABD TÜRKİYE’NİN AFYON TARIMI YAPMASINI ABD’NİN BASKIYLA ENGELLEME GİRİŞİMLERİ TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı ABD
1992 TCG MUAVENET KRİZİ ABD MUAVENET GEMİSİ’NE ATEŞ AÇILMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı ABD
2003 SÜLEYMANİYE BASKINI ABD TÜRK İRTİBAT TİMİNİN GÖZALTINA ALINMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı ABD
1935 BULGARİSTAN KRİZİ BULGARİSTAN TÜRKİYE’NİN TRAKYA BÖLGESİNİ SİLAHLANDIRMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke İçi TÜRKİYE
1989 BULGARİSTAN GÖÇÜ BULGARİSTAN BULGARİSTAN’IN ANTLAŞMALARA AYKIRI OLARAK TÜRK AZINLIĞIN STATÜSÜNÜ İHLAL ETMESİ VE GÖÇE ZORLAMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı BULGARİSTAN
1991 NAHÇİVAN KRİZİ ERMENİSTAN ERMENİSTAN’IN TÜRKİYE’NİN SINIRLARINI TANIMAMASI VE TOPRAK TALEBİ/ ERMENİSTAN SALDIRILARININ NAHÇİVAN’A YÖNELMESİ TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı ERMENİSTAN
1926 BOZKURT LOTUS FRANSA FRANSA’NIN TÜRK YARGI YETKİSİNİ TANIMAMASI DEVLETDIŞI AKTÖRÜN / SİVİLLERİN YOL AÇTIĞI BİR OLAYDA DEVLETİN MÜDAHİL HALE GELMESİ Ülke Dışı FRANSA
1936 SANCAK KRİZİ FRANSA FRANSA’NIN SANCAK BÖLGESİ’NİN AYRI VARLIK OLDUĞUNU TANIMAMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı FRANSA
1958 IRAK KRİZİ IRAK IRAK’TA MEŞRU YÖNETİME YÖNELİK DARBE TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı IRAK
1988 -1991 IRAKLI SIĞINMACILAR KRİZİ IRAK IRAK KÜRTLERİNE YÖNELİK KİTLESEL KATLİAM VE SALDIRILAR DEVLETDIŞI AKTÖRÜN / SIĞINMACI SİVİLLERİN YOL AÇTIĞI BİR OLAYDA DEVLETİN MÜDAHİL HALE GELMESİ Ülke Dışı IRAK
1924 MUSUL KRİZİ IRAK (İNGİLTERE) İNGİLTERE’NİN MUSUL’U TÜRKİYE’YE BIRAKMAMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı İNGİLTERE
1929 KÜÇÜK AĞRI İRAN KÜRT İSYANLARI DEVLETDIŞI AKTÖRÜN SİVİLLERİ/ İSYANCI SİVİLLERİN YOL AÇTIĞI BİR OLAYDA DEVLETİN MÜDAHİL HALE GELMESİ Ülke İçi TÜRKİYE
2010 MAVİ MARMARA İSRAİL İSRAİL ASKERLERİNİN MAVİ MARMARA GEMİSİ’NE OPERASYONU DEVLETDIŞI AKTÖRÜN / STK’NIN YOL AÇTIĞI BİR OLAYDA DEVLETİN MÜDAHİL HALE GELMESİ Ülke Dışı İSRAİL
1964 KIBRIS I KIBRIS TÜRK TOPLUMUNA YÖNELİK SİLAHLI SALDIRILAR TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı KRY-YUNANİSTAN
1967 KIBRIS II KIBRIS TÜRK TOPLUMUNA YÖNELİK SİLAHLI SALDIRILAR TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı KRY-YUNANİSTAN
1997 S300 FÜZE KRİZİ GÜNEY KIBRIS GKRY’NİN S-300 FÜZE ANLAŞMASINI YAPMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı KRY-YUNANİSTAN
2003 DOĞU AKDENİZ MEB GÜNEY KIBRIS GKRY’NİN SINIR TESBİTİ VE PAYLAŞIM ANTLAŞMALARI YAPMILMADAN TEK YANLI MEB DÜZENLEMELERİNE BAŞVURMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı KRY-YUNANİSTAN
1945 SOVYET TALEPLERİ SSCB SSCB’NİN TÜRKİYE’DEN TOPRAK TALEBİ TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı SSCB
1957 SURİYE SURİYE SURİYE’NİN SSCB İLE ASKERİ İŞBİRLİĞİNE GİRMESİ TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı SURİYE
1998 SURİYE – ÖCALAN KRİZİ SURİYE SURİYE’NİN TERÖRE DESTEK VERMESİ VE TÜRKİYE’NİN İSTEMİNE UYGUN DAVRANMAMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke İçi TÜRKİYE
2011 SURİYE KRİZİ SURİYE TÜRKİYE’NİN SURİYE’DE REJİM DEĞİŞİKLİĞİNE YÖNELİK TALEPLERİ / İNSANİ TALEPLERİ??? TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke İçi TÜRKİYE
1955 6-7 EYLÜL OLAYLARI YUNANİSTAN DESTEK GÖSTERİLERİNİN AZINLIKLARA YÖNELİK SALDIRILARA DÖNÜŞMESİ DEVLETDIŞI AKTÖRÜN / SİVİLLERİN YOL AÇTIĞI BİR OLAYDA DEVLETİN MÜDAHİL HALE GELMESİ Ülke İçi TÜRKİYE
1974 KIBRIS III YUNANİSTAN TÜRKİYE’NİN KIBRIS’A ASKERİ MÜDAHALESİNE SİLAHLI KARŞI ÇIKIŞ TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı YUNANİSTAN
1974-1979 NOTAM-FIR YUNANİSTAN TÜRKİYE’NİN 714 SAYILI NOTAM İLE EGE’Yİ SİVİL UÇUŞLARA KAPATMASI (GÜVENLİK İKİLEMİ) TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke İçi TÜRKİYE
1973 -1976 KITA SAHANLIĞI YUNANİSTAN TÜRKİYE’NİN YUNANİSTAN’IN TEK YANLI GİRİŞİMLERİNİ ENGELLEMEK İÇİN FİİLİ DURUM YARATACAK ÖNLEMLERİ ALMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke İçi TÜRKİYE
1981 LİMNİ KRİZİ YUNANİSTAN YUNANİSTAN’IN STATÜ KURAN ANTLAŞMALARA AYKIRI OLARAK LİMNİ ADASINI SİLAHLANDIRDIĞINI AÇIKLAMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı YUNANİSTAN
1987 KITA SAH. KRİZİ YUNANİSTAN YUNANİSTAN’IN BERN ANLAŞMASI’NIN YÜRÜRLÜKTE OLMADIĞINI İDDİA ETMESİ VE KARASULARININ DIŞINDA PETROL ARAYACAĞINI BEYANI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı YUNANİSTAN
1989-1990 BATI TRAKYA KRİZİ YUNANİSTAN TÜRK AZINLIĞA YÖNELİK ASİMİLASYON VE AYRIMCI UYGULAMALAR TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı YUNANİSTAN
1994-1995 EGE DENİZİ KRİZİ YUNANİSTAN 1994 YILINDA UNCLOS’UN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİ İLE YUNANİSTAN’IN KARASULARINI 12 MİLE GENİŞLETEBİLECEĞİ ALGISI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı YUNANİSTAN
1996 KARDAK KRİZİ YUNANİSTAN YUNANİSTAN’IN KARDAK KAYALIKLARINA ASKER ÇIKARTMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLET GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı YUNANİSTAN
1942 STRUMA KRİZİ -?? STRUMA’NIN MARMARA’DA KARANTİNAYA ALINMASI  DEVLETDIŞI AKTÖRÜN / SIĞINMACI SİVİLLERİN YOL AÇTIĞI BİR OLAYDA DEVLETİN MÜDAHİL HALE GELMESİ Ülke Dışı/ SIĞINMACILAR
2014 IŞİD REHİNE KRİZİ IŞİD MUSUL BAŞKONSOLOSLUĞU ÇALIŞANLARININ VE TÜRKLERİN REHİN ALINMASI TETİKLEYİCİ DAVRANIŞI DEVLETDIŞI AKTÖR / TERÖR ÖRGÜTÜ GERÇEKLEŞTİRİYOR Ülke Dışı IŞİD