Ana Sayfa-1958 Irak Krizi

1958 Irak krizi ani bir kriz olduğundan kriz öncesi evre bulunmamaktadır.

Irak’ta 14 Temmuz 1958’de General Abdulkerim Kasım öncülüğünde meşru yönetime karşı yapılmış olan askeri darbe sonucunda Monarşi rejimi yıkılarak Cumhuriyet yönetimi kuruldu. Darbe esnasında Irak kralı II. Faysal ve Başbakan Nuri Sait Paşa öldürüldü. 19 Temmuz 1958’de Suriye ve Mısır’ın kurmuş olduğu Birleşik Arap Cumhuriyeti ile savunma antlaşması imzalayan yeni rejim bu eylemi ile tarafını belli etmiş oluyordu. Irak ile Ürdün arasında oluşturulan federasyonun başkanı olan Irak Kralı devrilince bütün yetkiler Ürdün kralına geçmiştir. Bu nedenle tüm bu gelişmeler Ürdün’ü çok yakından ilgilendirmekteydi.

Darbe haberini İstanbul havaalanında Bağdat Paktı konferansına katılacak üye devletlerin başkanlarını beklerken alan Celal Bayar ve Adnan Menderes bu durum karşısında büyük bir şok yaşamışlardır. Başbakan Adnan Menderes’in bölgedeki aktif politikasına darbe niteliği taşıyan bu gelişme karşısında Menderes’in verdiği ilk tepki sözlü olmuş ve tüm bu olanlar dış mihraka ve Nasır’a bağlanmış, Bağdat Paktı’nı yok etme amacı taşıdığını ileri sürülmüştür. Menderes dönemi üçüncü dış politika krizi olma özelliği taşıyan bu kriz direkt olarak Türkiye’yi hedef almamakta ancak Türkiye bu krizi kendisine yönelik askeri tehditten ziyade siyasi tehdit olarak görmekteydi. Menderes hükümeti Irak başbakanını Nuri Sait Paşa’nın ölümü ile bölgedeki en sadık dostunu kaybetmiş bulunmaktaydı. Ani ve kriz çıkaranın niyetine göre değerlendirildiğinde dolaylı bir kriz olan 1958 krizi on beş gün gibi kısa bir süre içerisinde sonuçlanmıştır. Ancak krizin ilk günlerinde Menderes aşırı endişeye kapılmış, Türk birliklerini Irak’a gönderip rejimi tekrar restore etme düşüncesine sahipti. Bu düşünceyi ileri bir aşamaya götüren Türk Hükümeti, 17 Temmuz’da ABD’ye başvurarak askeri müdahalede kararlı olduğunun ifade etmiş ve ABD’nin kendisini desteklemesini istemiştir. Ancak ABD, Irak halkını yeni rejim yanında kenetleneceği ve olası müdahalenin Irak’ı Mısır ve SSCB’ye yakınlaştıracağı ayrıca bir Sovyet Müdahalesi sonucu doğurabileceği olasılığı taşıdığından Türkiye tarafından herhangi bir müdahaleye sıcak bakmamış ve böyle bir müdahale gerçekleşmemiştir. Dışişleri Bakanı Zorlu’nun yeni Irak hükümetini tanımadığını söylemesi ve Irak’a askeri müdahalenin sık sık dillendirmiş ancak yukarıdaki nedenlerden ötürü bu öneriye sıcak bakılmamıştır. Amerikan birliklerinin darbeden bir gün sonra Lübnan’a ve İngiliz birliklerinin de üç gün sonra Ürdün’e yaptıkları askeri çıkarmalara Türkiye’nin verdiği siyasi ve askeri (İncirlik üssünün ABD tarafından kullanılması) destek, muhalefet tarafından eleştirilmiştir. Bu süreçte Eisenhower Doktrini nedeniyle Türk-Amerikan işbirliği bölgede kendini iyice hissettirmiştir. Dışişleri bakanı Zorlu ABD’nin Lübnan’daki askeri harekâtı ve Ürdün’deki İngiliz askeri harekâtının Türkiye tarafından desteklendiğini ifade etmiş eğer SSCB bölgeye gönüllü gönderirse Türkiye’nin de Ürdün’e birlikler göndereceğini söylemiştir. 

Bu gelişmeler Türkiye ile SSCB arasında gerginliğe neden olmuş, Khrushchev Irak’ta herhangi bir statü değişiminde Türkiye’ye askeri karşılık vereceğini açıklamıştır. SSCB 18 Temmuzda Türkiye’ye bir nota vererek durumu protesto etmiş,  Türkiye’yi askeri harekât planı yapmakla suçlamıştır. Menderes ise 22 Temmuzda gönderdiği cevabında bölgede krizi daha da arttıracak bir faaliyete girişmeyeceğini ifade ederek ılımlı bir cevap vermiştir. 24 Temmuz ‘da SSCB’nin gönderdiği ikinci notada Türkiye’nin Lübnan ve Ürdün’deki ABD ve İngiliz güçlerine verdiği destekten ötürü eleştirmiş ve bölge barışına zarar verdiğini ifade etmiştir. Ayrıca notada Suriye ile Irak sınırlarında Türk askeri yığınakları olduğuna dikkat çekilerek herhangi bir silahlı çatışmanın başlaması olasılığı nedeniyle Türkiye uyarılmıştır. Bunun üzerine İçişleri Bakanı Namık Gedik 26 Temmuzda TBMM’nde Türkiye’nin tutumunu destekleyen bir konuşma yapmıştır. Türkiye ve bölgede müttefiki olan diğer ülkelerin güvenlikleri ve barışı sağlama açısından bu müdahaleler desteklenmiştir. 

İç siyasette ise muhalefet ve aydınlar böyle bir müdahaleye ciddi bir şekilde karşı çıkmışlardır. Hükümet ve muhalefet  ilk defa bir dış politika sorununda değişik görüşler savunmaktaydı. Bu durum İkinci Dünya Savaşı sonundan itibaren devam eden “bipartizan” dış politikanın artık devam etmediğini göstermekteydi. 2 Ağustos 1958’de yaptığı basın toplantısında Muhalefet lideri İsmet İnönü, Menderes hükümetinin dış politikasını eleştirerek Ortadoğu’da maceracı olmakla suçluyordu

 

Irak’ta yeni rejim temmuz ayının sonuna kadar SSCB dahil birçok ülke tarafından tanınmıştı. Batılı devletlerin yeni rejimi tanımaya yönelmeleri üzerine Türk hükümeti de 31 Temmuz 1958’de Bağdat’taki askeri rejimi resmen tanımıştı. Yeni rejim ağustos ayının ilk haftası içinde ABD, İngiltere ve diğer batılı devletler tarafından resmen tanınmıştı. Irak ise Bağdat Paktı’ndan 24 Mart 1959’da ayrılmıştır. Ağustos ayında ise Bağdat Paktı CENTO’ya dönüşmüştür. Kriz sonucunda herhangi bir deklarasyon yayınlanmamış zamanla unutularak kriz öncesi ilişkilere geri dönülme yaşanmıştır.

Ani bir kriz olarak patlak veren bu krizde Türkiye bölgede yer alan en yakın dostunu kaybettiği düşüncesiyle fevri davranmaya kalkmış ancak ABD ve SSCB’nin tepkileri neticesinde herhangi harekat gerçekleşmemiştir. Ancak iç siyasette hareketlenmeler başlamış Menderes kendisine de darbe yapacağı gerekçesiyle Aralık 1958’de 9 subay gözaltına alınmıştır. Muhalefet ciddi oranda hükümetten ayrışmakta ve İnönü Türkiye’yi bölgede maceracı bir politika izlemekle suçlamaktaydı.